Om het enorme woningtekort aan te pakken, moeten in de regio Holland Rijnland, waar ook Katwijk toe behoort, in de komende zeven jaar 30.500 huizen worden gebouwd. Voor een flink aantal daarvan is plek aan de zuidkant van Katwijk, op de voormalige vliegbasis Valkenburg. De plannen liggen klaar, de bouw had eigenlijk afgelopen jaar al gestart moeten zijn. Maar de stikstofcrisis gooide roet in het eten.
Hoe zit dat eigenlijk, waarom belemmert het stikstofprobleem de aanpak van het woningtekort, en meer specifiek: de bouw van de nieuwe wijk Valkenhorst? En hoe zou je dat kunnen oplossen? In dit artikel proberen we daar inzicht in te geven.
Door Marc Wonnink & Corrie van der Laan / Mede mogelijk gemaakt door het Zuid-Hollands Mediafonds.
Ook in Katwijk en omgeving is de woningnood schrikbarend groot. Vooral starters moeten vele jaren wachten op een (betaalbaar) huis. Ironisch is dat juist in Katwijk een van de grootste nieuwbouwwijken in Nederland moet komen. Valkenhorst, zoals de wijk alvast gedoopt is, gaat plek bieden aan 5.600 woningen, goed voor zo’n 12.000 bewoners.
https://www.youtube.com/watch?v=PS13H-6FdSQ
De plannenmakerij heeft bijna twee decennia in beslag genomen, vooral door eindeloos gesteggel tussen de gemeente Katwijk en het Rijksvastgoedbedrijf, de eigenaar van het overgrote deel van de grond. Grootste breekpunt: Katwijk wil zoveel mogelijk betaalbare woningen, voor het RVB staat voorop dat het project met winst wordt afgesloten. Maar begin september 2020 lag er dan toch een samenwerkingsovereenkomst. Vanaf 2022 zouden er gebouwd kunnen worden op Valkenhorst, was de verwachting.
Inmiddels zitten we al ruim in 2023 en er is nog geen schop de grond in gegaan. Dat heeft alles te maken met de stikstofcrisis.
Geen molecuul erbij
Nederland heeft al jaren een stikstofprobleem: de bodem krijgt een overdosis aan stikstof. Een gevolg van het feit dat er decennialang door industrie, landbouw en veeteelt, verkeer en wonen veel te veel stikstof is uitgestoten in de vorm van stikstofoxiden en ammoniak. Vooral voor kwetsbare natuurgebieden, de Natura 2000-gebieden, is dat funest (Zie het kader ‘Wat is en doet stikstof’) Hoewel er nu dankzij allerlei maatregelen zo’n 60 procent minder stikstof wordt uitgestoten dan in 1990, blijft de hoeveelheid die neerkomt, de stikstofdepositie, in natuurgebieden te hoog. En de stikstof die al in de bodem zit, verdwijnt maar heel langzaam. Dat komt doordat de natuur is erop ingericht om bruikbare stikstof, dat in normale omstandigheden schaars is, zo goed mogelijk vast te houden. Dus is het nog altijd zo dat er meer stikstof bij komt dan er verdwijnt.
In 2015 is het Programma Aanpak Stikstof, kortweg PAS, in werking getreden, dat maatregelen omvatte om de stikstofdepositie in Natura2000 gebieden te verminderen. Maar tegelijkertijd bood het PAS een sluiproute: het was mogelijk toch te gaan bouwen, een weg aan te leggen of een boerenbedrijf uit te breiden als er maar plannen lagen om de extra stikstofdepositie later te compenseren. In mei 2019 zette de Raad van State, de hoogste rechter een streep door het PAS. Voortaan moeten de compensatiemaatregelen vooraf genomen worden: wie in de buurt van een Natura 2000 gebied aan de slag wil met een project waarbij stikstof vrij komt, moet ervoor zorgen dat elders juist minder stikstof de lucht in gaat zodat er netto geen molecuul stikstof bij komt.
Daarmee was de stikstofcrisis geboren, want die compensatie blijkt nog niet zo eenvoudig. Er zijn inmiddels al veel bouwprojecten vertraagd of stil gelegd. Omdat de veeteelt zorgt voor zo’n 40 procent van de totale stikstofuitstoot, wordt met een begerig oog gekeken naar mogelijkheden om boerenbedrijven in te krimpen en zo stikstofruimte te creëren voor andere activiteiten. Wat de aanleiding was voor de vele boerenprotesten van de afgelopen paar jaar.
Rekenen
Terug naar Katwijk en Valkenhorst. De beoogde bouwlocatie ligt pal naast het Natura 2000-gebied Meijendel-Berkheide en op een steenworp afstand liggen de Coepelduynen, ook een Natura 2000-gebied. Als hier een grote woonwijk verrijst, leidt dat onherroepelijk tot meer uitstoot van stikstof. Om een bouwvergunning te kunnen krijgen, moet je die extra uitstoot compenseren. Dat betekent dat de hoeveelheid stikstof die in – of in de buurt van – het projectgebied wordt uitgestoten door andere bronnen, omlaag moet.
Best ingewikkeld om dat allemaal te berekenen. Er is dan ook een speciale tool voor ontwikkeld: de Aerius calculator. Die ‘voed’ je met alle gegevens over de huidige activiteiten in het gebied waarbij stikstof vrij komt, over de maatregelen die je wilt nemen om die uitstoot te verminderen en over jouw project. Een paar dagen rekenen en dan is duidelijk of het sommetje op nul uitkomt en het project dus groen licht kan krijgen.
Compensatiemaatregelen
In het projectgebied Valkenhorst was het relatief eenvoudig om plekken te vinden waar de stikstofkraan dichtgedraaid kon worden. Er zijn verschillende veeteeltbedrijven gevestigd waarvan er twee al een tijd geleden zijn opgekocht door projectontwikkelaar BPD Gebiedsontwikkeling. Deze boerderijen hebben vergunningen om in totaal zo’n 150 koeien te houden. Als je die schrapt, scheelt dat een hele hoop stikstofuitstoot; daar kan je flink wat woningen voor bouwen. Daarnaast is een sierteeltbedrijf opgekocht. Bovendien gaat het bedrijventerrein Unmanned Valley, dat op de voormalige vliegbasis ligt, vervroegd van het gas af. Dat levert maar een beetje stikstofwinst op, maar alle beetjes zijn meegenomen.
Het bouwen van de woonwijk gebeurt stikstofzuinig. Bovendien wordt er een maximaal aantal van 500 huizen per jaar gebouwd. En als de wijk klaar is, zullen de nieuwe bewoners veel minder stikstof uitstoten dan gemiddeld want het wordt een duurzame wijk. Vanzelfsprekend zijn alle huizen aardgasvrij en er zullen veel minder benzineauto’s rijden dan in een standaard woonwijk; het percentage elektrische auto’s neemt toe en gebruik van openbaar vervoer wordt aangemoedigd door een HOV busbaan met snelle verbinding tussen Valkenhorst en onder meer station Leiden
In 2021 bleek uit de Aerius calculator dat er voldoende stikstof werd gecompenseerd bij het project Valkenhorst. Probleem opgelost zou je denken.
Toch niet. Aan het eind van dat jaar werden de spelregels veranderd. Was het aanvankelijk zo dat de stikstofinvloed van nieuwe projecten over een straal van 5 km moest worden berekend, nu werd dat 25 kilometer.
Opnieuw aan het rekenen dus. Half mei 2022 kwam de uitslag: het sommetje pakt nog steeds goed uit. Daarmee was, na een klein half jaar vertraging, de weg vrij voor de volgende stap: het vaststellen van het nieuwe bestemmingsplan voor het projectgebied Valkenhorst door de gemeenteraad. Dat gebeurde op 30 juni.
Bezwaren
Maar dat betekent niet dat de bouwwerkzaamheden binnenkort kunnen beginnen.
Tegen het bestemmingsplan is van verschillende kanten bezwaar aangetekend. Volgens één van de bezwaarmakers, de Stichting Duinbehoud, is er ‘gesjoemeld met stikstofrechten’. De twee veeteeltbedrijven die zijn opgekocht hadden weliswaar een vergunning hadden voor bij elkaar 150 koeien, maar, stelt de stichting, die dieren zijn er al heel lang niet meer of ze zijn er nooit geweest. ‘Papieren koeien’ dus, wat betekent dat in de praktijk de hoeveelheid stikstof die straks, als Valkenhorst gebouwd wordt, op de duinen neerslaat groter is dan nu. En dat mag niet.
Als tweede punt van zorg noemt Duinbehoud de extra recreatiedruk op de duinen als gevolg van de vele nieuwe Valkenhorst-bewoners.
Toch gooit de stichting zeker de deur niet dicht naar bebouwing. “Wij realiseren ons ook dat er woningnood is en dat er gebouwd moet worden”, zegt ecoloog Maarten Langbroek, consulent van Duinbehoud. “En dat kan ook als je de goede maatregelen neemt.” Hij heeft daarbij concrete aanbevelingen. Ten eerste moet de stikstofdepositie in Katwijk en de regio eromheen daadwerkelijk omlaag om de nodige stikstofruimte te creëren. Ten tweede moet er een brede groenstrook komen tussen de nieuwe wijk en de duinen. Het groen vangt stikstof af en biedt bovendien recreatieruimte.
Het bezwaarschrift van Stichting Duinbehoud is mede ingediend namens de Stichting Berkheide Coepelduynen en Natuur- en Milieufederatie Zuid-Holland. Daarnaast zijn er bezwaren binnengekomen van gemeente Wassenaar, Vereniging Vrienden van Wassenaar en Stichting Valkenburg Groen. Hun grootste pijnpunt is dat er te weinig groen overblijft tussen de bebouwde kernen.
Binnenkort doet de Raad van State uitspraak over de bezwaren. De Katwijkse wethouder Gerard Mosterd, verantwoordelijk voor het project Valkenhorst, ziet dat met vertrouwen tegemoet. “Ik hoop dat we in 2024 aan de slag kunnen met het bouwen van woningen.”
Al houdt hij wel een slag om de arm. “We leven in een ingewikkelde wereld waarin heel veel juridische procedures worden gevoerd en waar ook uit die juridische procedures soms nieuwe jurisprudentie komt, nieuwe uitspraken die invloed hebben op wat wel en wat niet kan.” Waarmee hij maar wil zeggen dat er zomaar een nieuw konijn uit de rechterlijk hoed kan komen waardoor de regels wijzigen en bouwactiviteiten in de wacht worden gezet.
“Ik heb het wel eens vergeleken met schieten op een bewegend doel; dan is het heel moeilijk om raak te schieten”, zegt Mosterd, die er meteen een oproep richting rijk en provincies aan vast knoopt: “Geef helderheid, zodat we weten waar we aan toe zijn en snel woningen kunnen bouwen.“
Wat is en doet stikstof?
Stikstof, dat wordt aangeduid als N2, is een kleurloos en reukloos gas dat overal om ons heen is. 78 procent van de lucht bestaat uit stikstof. Van zichzelf is stikstof onschadelijk voor mens en milieu. Het wordt pas een probleem als het verbindingen aangaat met andere elementen. Dan gaat het om de verbinding met zuurstof (O2) waaruit stikstofoxiden (NOx) ontstaan of met waterstof (H) waardoor zich ammoniak (NH3) vormt.
Stikstofoxiden worden onder meer uitgestoten door industrie en verkeer, maar ook bijvoorbeeld door verbranding van aardgas in de CV-ketels van woningen. Ammoniak is voor het overgrote afkomstig uit de mest van dieren in de veeteelt. Stikstofoxiden en ammoniak zijn gassen en verspreiden zich door de lucht. Maar uiteindelijk komen ze weer op de grond terecht. Bijvoorbeeld via neerslag.
Voor planten is stikstof een belangrijke voedingsstof, die van nature schaars is. Waar de stikstofverbindingen neerkomen, wordt de bodem in feite bemest. Dat is gunstig, zou je denken. Maar in natuurgebieden is het juist een probleem. Want het zorgt ervoor dat planten die gespecialiseerd zijn in het overleven op voedselarme grond worden verdrongen door planten die juist welig tieren door veel stikstof. Zo verdringt de brandnetel de orchidee en gras neemt de plek in van de originele duinvegetatie.
Met alle plantensoorten die verdwijnen, raak je ook de insecten kwijt die van die planten afhankelijk zijn, en vervolgens de vogels die de insecten eten. Kortom, het aantal verschillende soorten planten en dieren, oftewel de biodiversiteit, neemt af. En dat willen we niet.
Overigens zorgt een overmaat aan stikstof niet alleen op land voor problemen. Het is ook slecht voor de kwaliteit van het oppervlaktewater en zorgt ook daar voor een afname van de soortenrijkdom.
De Katwijkse duinen ‘verstikstoffen’
Voor de argeloze bezoeker zijn de duinen bij Katwijk een prachtig natuurgebied waar je heerlijk kunt wandelen. Maar ecoloog Maarten Langbroek ziet overal om zich heen de gevolgen van de overbelasting met stikstof.
Langbroek kent de duinen goed. De geboren en getogen Katwijker komt er al sinds zijn vroegste jeugd. Als onderdeel van zijn werk brengt hij alle vegetatie in de duinen in kaart.
Twee pareltjes die hier groeien zijn het liggend bergvlas en bleek schildzaad. “Beiden zijn maar op een handvol plaatsen in Nederland aanwezig”, vertelt de ecoloog. Maar er zijn meer bijzondere soorten, zoals nachtsilene, grote tijm, mondklaver, klein tasjeskruid en het zandblauwtje. Tegenwoordig kom je ook deze steeds minder tegen. Dat komt doordat de voedselarme duingrond , steeds rijker wordt aan stikstof. Daardoor zie je planten die hier eerst niet of minder goed gedijden, nu de grond uitschieten. Vooral aan de oostkant van het duingebied is dat overduidelijk. Struiken als duinroos, meidoorn en duindoor en grassen als zandkweek, duinriet en zandzegge breiden zich steeds verder uit. En zelfs braam en brandnetel winnen terrein.
Hele stukken duin ‘verstikstoffen’. Daarbij worden de kampioenen van de arme grond verdrongen. Voor sommigen lijkt het al te laat te zijn. “Het vermoeden is dat bleek schildzaad binnen enkele jaren zal verdwijnen uit dit gebied”, zegt Langbroek.
En het zijn niet alleen de planten die we kwijtraken, benadrukt hij. Veel vlindersoorten zijn heel kieskeurig in de soort plant waarop ze hun eitjes leggen en waar hun rupsen groot op worden. Met het verdwijnen van die waardplanten verdwijnen ook de vlinders. Nog een stap verder: voor bepaalde vogelsoorten wordt het duin minder aantrekkelijk. Langbroek noemt als voorbeeld de tapuit: “Die jaagt op zicht op rupsen en andere insecten. Maar door de vergrassing lukt dat nu veel slechter. Vroeger was de tapuit een van de meeste voorkomende vogels hier maar nu worden ze zeldzaam.”
Europees kampioen stikstofuitstoot
Het is geen titel waar je blij mee kan zijn maar het feit ligt er: Nederland is Europees kampioen stikstofuitstoot. Als het gaat om de hoeveelheid ammoniak en stikstofoxiden die per hectare uitgestoten wordt, steekt Nederland met kop en schouders uit boven de rest; we zitten op ruim driemaal zoveel als het Europese gemiddelde. Alleen België komt een beetje in de buurt.
“Het stikstofprobleem in Nederland is groter dan in andere landen omdat wij hier zo geconcentreerd op elkaar zitten”, legt Jan-Willem Erisman, hoogleraar Milieu en Duurzaamheid aan de Leidse Universiteit, uit. “De natuur is bij ons omringd door landbouw en daaromheen hebben we ook nog heel veel industrie. Verder zijn er veel druk gebruikte wegen en veel energiewinning. En dat zit allemaal heel dicht bij elkaar waardoor de directe invloed van al die bronnen van stikstof op de natuurgebieden heel groot is. In Vlaanderen geldt hetzelfde, vandaar dat België op de tweede plek staat qua stikstofuitstoot per hectare. Maar in de meeste landen liggen de bronnen van stikstofuitstoot en de natuurgebieden wat verder uit elkaar. En hoe groter de afstand, hoe meer de verdunning en hoe lager de belasting van de natuurgebieden. Dat neemt niet weg dat overal in Europa de kritische waarde die de natuur aankan overschreden wordt. Dus overal in Europa is een stikstofprobleem.”